W tym artykule przyjrzymy się, jak precyzyjnie działający mechanizm obronny naszych zatok może zostać zakłócony przez różne czynniki, prowadzące do przewlekłych problemów zdrowotnych, i jak można skutecznie temu przeciwdziałać.
Co to jest zapalenie zatok przynosowych?
Zapalenie zatok przynosowych to powszechna dolegliwość obejmująca górne drogi oddechowe, której objawy to m.in. niedrożność nosa, katar, ból lub uczucie ucisku w okolicach zatok, a także utrata węchu. Schorzenie to dotyka milionów ludzi na całym świecie, co generuje znaczne koszty społeczne. Problemy związane z zapaleniem zatok obejmują nie tylko obciążenie systemu opieki zdrowotnej, ale także spadek wydajności pracy.
Ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP) najczęściej wywołane jest infekcją wirusową i choć często ustępuje samoistnie (ma charakter samoograniczający się), może prowadzić do poważnych komplikacji. OZZP jest również jednym z głównych powodów przepisywania antybiotyków, co budzi dziś szczególną ostrożność w kontekście globalnego problemu nadużywania tych leków i narastającej antybiotykooporności.
Istotne wyzwanie zdrowotne stanowi też przewlekłe zapalenie zatok przynosowych (PZZP). Problem ten leży w kręgu zainteresowania nie tylko laryngologów, ale także pulmonologów i radiologów.
Zapalenie zatok przynosowych – przyczyny
Zapalenie zatok przynosowych to schorzenie o skomplikowanej patogenezie, które może być wywołane przez szereg różnych czynników. Kluczową rolę w rozwoju zapalenia odgrywa kompleks ujściowo-przewodowy, który jest istotnym elementem funkcjonalnym nosa i zatok. To obszar obejmujący przewód nosowy środkowy oraz ujścia zatok szczękowych, czołowych i komórek sitowych. Zaburzenia w tym kompleksie mogą prowadzić do wielu problemów, od upośledzenia drenażu i wentylacji zatok aż do rozwoju przewlekłego zapalenia nosa i zatok przynosowych.
W przypadku infekcji wirusowej można to przedstawić w następujący sposób:
- infekcje wirusowe – wirusy oddechowe wnikają w nabłonek błony śluzowej nosa, która staje się aktywnym miejscem odpowiedzi organizmu;
- reakcja zapalna – zaatakowane przez wirusy komórki nabłonkowe nosa inicjują odpowiedź zapalną prowadząc do ich miejscowego uszkodzenia. Komórki napływowe migrujące do miejsca infekcji powodują dalsze uszkodzenie, obrzęk, wysięk, wytwarzanie śluzu;
- blokada ujść zatok – w wyniku obrzęku i nadmiernej produkcji śluzu ujścia zatok mogą zostać zablokowane. To ogranicza drenaż wydzieliny z zatok i może prowadzić do ostrego zapalenia zatok przynosowych (OZZP) lub jego zaostrzenia.
Zapalenie zatok przynosowych – częstość występowania
Zapalenie zatok przynosowych to jedno z najczęściej występujących schorzeń górnych dróg oddechowych, dotykające znaczną część populacji na całym świecie. Szczególnie powszechne jest ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP), które co roku dotyka od 6% do 15% ludzi. Główną przyczyną tego typu zapalenia są infekcje wirusowe, najczęściej związane z sezonowymi przeziębieniami.
Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych (PZZP) jest równie istotnym problemem zdrowotnym. Szacuje się, że dotyka ono od 5% do 12% populacji, choć niektóre badania wskazują, że częstość występowania może sięgać nawet 28%. W tym przypadku na rozwój schorzenia wpływają nie tylko czynniki infekcyjne, ale także inne, takie jak alergie, nieprawidłowości anatomiczne czy przewlekłe narażenie na zanieczyszczenia środowiskowe.
Co istotne, PZZP znacznie częściej występuje u osób palących. Badania wykazują, że palenie tytoniu ma bezpośredni wpływ na pogorszenie stanu błony śluzowej nosa i zatok, co prowadzi do częstszych stanów zapalnych. Zatem kolejny raz przekonujemy się, jak styl życia wpływa na nasze zdrowie, a w tym przypadku na zdrowie naszych dróg oddechowych.
Zapalenie zatok przynosowych – objawy
Objawy zapalenia zatok przynosowych mogą różnić się w zależności od ciężkości przebiegu choroby, o czym piszemy niżej. Zazwyczaj jednak symptomy są dość charakterystyczne i mogą wyraźnie wpływać na codzienne funkcjonowanie. Do najczęściej występujących objawów zaliczamy:
- zatkany nos – uczucie zatkanego nosa, które utrudnia swobodne oddychanie może być spowodowane obrzękiem błony śluzowej lub nadmierną produkcją śluzu,
- wydzielinę z nosa – wodnista lub gęsta wydzielina może spływać zarówno do przodu, przez nozdrza (tzw. katar przedni), jak i do tyłu, w kierunku gardła (katar tylny),
- ból i ucisk w okolicach zatok – ten objaw obejmuje uczucie ucisku lub rozpierania, które zazwyczaj lokalizuje się w okolicach czoła, policzków, nosa lub za oczami. Ból może się nasilać przy pochylaniu głowy,
- utratę węchu – w wyniku zapalenia błony śluzowej nosa dochodzi do upośledzenia zmysłu węchu, a w niektórych przypadkach nawet do jego całkowitej utraty. Może to być jeden z najbardziej dokuczliwych objawów, wpływających bezpośrednio na zmysł smaku.
Zapalenie zatok przynosowych – rozpoznanie
Zapalenie zatok przynosowych (ZZP) u dorosłych jest diagnozowane, gdy pacjent zgłasza występowanie co najmniej dwóch z poniższych objawów, przy czym jednym z nich powinna być niedrożność nosa lub obecność kataru, który może być zarówno przedni, czyli widoczny z przodu nosa, jak i tylny, czyli spływający po tylnej ścianie gardła.
Do objawów zapalenia zatok przynosowych zaliczamy:
- niedrożność nosa,
- wydzielina z jam nosa (katar przedni lub tylny),
- ból lub uczucie rozpierania twarzy,
- upośledzenie lub utrata węchu.
Rozpoznanie zapalenia zatok przynosowych opiera się także na wynikach badań klinicznych. W ramach badania fizykalnego lekarz może stwierdzić:
- obecność polipów w jamie nosa,
- śluzowo-ropną wydzielinę, szczególnie w przewodzie nosowym środkowym,
- obrzęk błony śluzowej lub niedrożność nosa, głównie w przewodzie nosowym środkowym.
Czasem dla pełnej diagnozy konieczne jest wykonanie dodatkowych badań obrazowych, takich jak tomografia komputerowa zatok przynosowych. Badanie to pozwala na dokładną ocenę stanu zatok i może wykazać:
- zmiany w błonie śluzowej w obrębie kompleksu ujściowo-przewodowego lub w samych zatokach przynosowych.
Zapalenie zatok przynosowych – nasilenie
Ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP) jest stanem zapalnym, który charakteryzuje się nagłym wystąpieniem objawów. Pacjenci mogą odczuwać co najmniej dwa z poniższych objawów:
- niedrożność nosa,
- katar,
- ból/uczucie rozpierania twarzy,
- upośledzenie/utrata węchu.
Charakterystyczne dla OZZP jest to, że objawy te trwają krócej niż 12 tygodni. W ciągu tego okresu ich intensywność może się zmieniać, od łagodnej do bardziej nasilonej.
Nowe badania rzuciły światło na przyczyny zaostrzenia przewlekłego zapalenia zatok przynosowych (PZZP), które wcześniej przypisywano głównie infekcjom bakteryjnym. Obecnie wiadomo, że etiologia PZZP jest znacznie bardziej złożona. U większości pacjentów cierpiących na przewlekłą postać tego schorzenia nie stwierdza się obecności typowych bakterii odpowiedzialnych za infekcje dróg oddechowych. Zamiast tego, coraz więcej dowodów wskazuje na to, że problem może leżeć w zaburzeniu naturalnej równowagi flory bakteryjnej nosa i zatok. Taki stan pojawia się zwłaszcza u osób, które przeszły operacje zatok.
Co ciekawe, współczesne badania sugerują, że za zaostrzenie PZZP mogą być odpowiedzialne wirusy, zwłaszcza rhinowirusy, które są częstą przyczyną przeziębień. Wirusy te mogą wywoływać reakcje zapalne w błonie śluzowej zatok, co prowadzi do pogorszenia naszego stanu zdrowia. W związku z tym, zamiast polegać głównie na antybiotykach, warto zwrócić uwagę na zapobieganie infekcjom wirusowym i ich leczenie, ponieważ to może stanowić kluczowy element w zapobieganiu zaostrzeniom przewlekłego zapalenia zatok.
Zapalenie zatok przynosowych – leczenie
Leczenie zapalenia zatok przynosowych (ZZP) obejmuje kilka kluczowych strategii, które są zależne od charakteru i nasilenia schorzenia. W przypadku ostrego wirusowego zapalenia zatok, warto podkreślić, że rekomendacje wskazują na stosowanie roślinnych leków, które mogą skrócić czas trwania choroby i złagodzić objawy.
Jednym z naturalnych składników, który znajduje zastosowanie w leczeniu zapalenia zatok, jest olejek eukaliptusowy, a konkretnie zawarty w nim cyneol. Olejek ten wykazuje działanie przeciwzapalne i zmniejszające obrzęk błony śluzowej, co przynosi ulgę w bólu i ułatwia oddychanie. Ponadto, ma on właściwości wykrztuśne, które ułatwiają usunięcie zalegającej wydzieliny z zatok, co jest kluczowe w procesie leczenia. Przykładem produktu zawierającego ten składnik są kapsułki Bronchosol® MAXIPUREN, które oferują skoncentrowaną dawkę 200 mg olejku eukaliptusowego, pomagając w łagodzeniu objawów oraz wspierając organizm w walce z infekcją.
W początkowej fazie leczenia skupiamy się również na redukcji obrzęku i bólu przy pomocy środków przeciwgorączkowych, przeciwzapalnych i przeciwbólowych, takich jak paracetamol i ibuprofen, oraz preparatów obkurczających naczynia. W celu zmniejszenia obrzęku błony śluzowej nosa oraz ograniczenia procesu zapalnego stosuje się też miejscowe glikokortykosteroidy, ale tylko jeśli zlecił je lekarz. Leki obkurczające naczynia powinny być stosowane ostrożnie, nie dłużej niż 10 dni. W przypadku gęstej wydzieliny ważne jest oczyszczanie nosa roztworem soli fizjologicznej.
Wytyczne EPOS 2020 zwracają uwagę na potrzebę ograniczenia stosowania antybiotyków, wskazując, że antybiotykoterapię należy rozważyć dopiero w sytuacji, gdy objawy takie jak: gorączka powyżej 38°C, nawrót dolegliwości, jednostronne objawy, silny ból, podwyższone wskaźniki OB/CRP wystąpią epizodycznie, mniej niż 3 razy w roku.
W rzadkich przypadkach, gdy leczenie zachowawcze jest niewystarczające, konieczne mogą być zabiegi chirurgiczne, takie jak adenotomia czy płukanie zatok. W niektórych sytuacjach, zwłaszcza przy przewlekłych i nawracających zakażeniach, może być wymagane wykonanie funkcjonalnej endoskopowej chirurgii zatok. Jeśli natomiast obecny jest biofilm bakteryjny, leczenie może być bardziej zaawansowane.
Zapalenie zatok przynosowych – powikłania
Zapalenie zatok przynosowych, choć najczęściej przebiega w łagodnej formie, może prowadzić do poważnych powikłań, szczególnie w przypadku ostrego bakteryjnego zapalenia zatok przynosowych (OBZZP). Chociaż powikłania te są rzadkie, ich wczesne rozpoznanie jest kluczowe, ponieważ mogą prowadzić do ciężkich stanów, takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy sepsa.
Poniżej przedstawiamy objawy alarmowe, które mogą wskazywać na rozwój powikłań. Zgodnie z wytycznymi EPOS 2020, w przypadku wystąpienia tych objawów konieczne jest natychmiastowe skierowanie pacjenta do szpitala:
- obrzęk lub zaczerwienienie powiek,
- przemieszczona gałka oczna,
- podwójne widzenie,
- zaburzona ruchomość gałki ocznej,
- pogorszenie ostrości wzroku,
- silny ból głowy,
- obrzęk tkanek miękkich w okolicy czołowej,
- objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
lub
- ogniskowe objawy neurologiczne,
- objawy sepsy.
Zapalenie zatok przynosowych – czy możliwe jest całkowite wyleczenie?
Całkowite wyleczenie zapalenia zatok przynosowych w dużej mierze zależy od jego charakteru – czy jest to ostre, czy przewlekłe zapalenie. Choć zdarzają się przypadki powikłań, ostre zapalenie zatok przynosowych (OZZP) najczęściej ustępuje samoistnie, co sugeruje, że pełne wyleczenie jest jak najbardziej możliwe. W tym przypadku objawy takie jak ból lub uczucie ucisku w okolicach zatok, zatkany nos czy utrata węchu mogą zniknąć bez konieczności intensywnej terapii. Leki takie jak środki przeciwbólowe czy leki ziołowe pomogą złagodzić objawy lub skrócić czas trwania choroby.
Z kolei przewlekłe zapalenie zatok przynosowych (PZZP) ma zdecydowanie bardziej złożony przebieg. Charakteryzuje się cyklicznymi okresami zaostrzeń i remisji, które mogą trwać przez wiele lat. U pacjentów z PZZP pełne wyleczenie zdarza się rzadko, a objawy często utrzymują się przez długi czas, wpływając na jakość życia. Przyczyny przewlekłego zapalenia zatok są często bardziej złożone niż w przypadku ostrego zapalenia. Mogą obejmować czynniki anatomiczne, alergie, a nawet współistniejące choroby, takie jak astma. Leczenie przewlekłego zapalenia zatok jest zazwyczaj bardziej skomplikowane i wieloetapowe.
Pomimo stosowania różnych metod leczenia, takich jak glikokortykosteroidy (GKS), a w niektórych przypadkach interwencje chirurgiczne, całkowite ustąpienie objawów PZZP jest rzadkie. Charakterystyczne dla tego schorzenia jest „zjawisko regresji do średniej”, co oznacza, że objawy mogą samoistnie łagodnieć, a pacjenci zwykle szukają pomocy medycznej w momentach największego nasilenia objawów. To sprawia, że prowadzenie badań nad skutecznością terapii bywa trudne, a wyniki kliniczne często są zniekształcone przez naturalny przebieg choroby.
Podsumowując, w przypadku ostrego zapalenia zatok pełne wyleczenie jest częste i możliwe bez intensywnego leczenia. Natomiast przewlekłe zapalenie zatok przynosowych to schorzenie wymagające długotrwałej kontroli, a pełne wyleczenie zdarza się rzadko.
Źródła:
- Europejskie wytyczne na temat zapalenia zatok przynosowych i polipów nosa 2020 – EPOS 2020, Wytske J. Fokkens et al., opracowanie wersji polskiej: E. Brożek-Mądry, A. Krzeski, Magazyn otoryno-laryngologiczny 2020, nr 75-76, t. 19, s. 91 (dostęp online 13.09.2024).
- Zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych, J. Woś, A. Remjasz, Polish Otorhinolaryngology Review 2019, t. 8, nr 1, s. 16 (dostęp online 13.09.2024).
- Analiza przyczyn występowania i wyników leczenia przewlekłego zapalenia zatok przynosowych w materiale własnym, N. Ratajczyk-Socha, J.Olszewski, Polish Otorhinolaryngology Review 2023, t. 77, nr 4, s. 15 (dostęp online 13.09.2024).